ΕΡΕΥΝΑ ΧΑΡΗΣ ΓΚΟΥΓΚΟΥΛΙΤΣΑΣ
Η αριστουργηματική ταινία του Luis Bunuel «Το φάντασμα της ελευθερίας» αρχίζει με την ακόλουθη σκηνή: οι στρατιώτες του Ναπολέοντα οδηγούν τους Ισπανούς αντιστασιακούς στο απόσπασμα και εκείνοι στημένοι στον τοίχο και μόλις πριν τον ήχο των πυροβολισμών, αναφωνούν ως τελευταία πρόκληση προς τον κατακτητή: «Ζήτω οι αλυσίδες!» αντί για το «Ζήτω η ελευθερία»[1].
Στην σκηνή αυτή συνοψίζεται, κατά την άποψη μου, ολόκληρη η αντιφατική υπόσταση αυτού που λέγεται εθνικισμός. Οι αγωνιστές της εθνικής αντίστασης απαρνούνται πανηγυρικά, ως τελευταία αντιστασιακή πράξη το ιδανικό για το οποίο θα έλεγε κανείς ότι πρωτίστως αγωνίζονται.
Για αιώνες οι Ευρωπαίοι ένιωθαν υπόχρεοι έναντι του αριστοκράτη κυρίου τους, του ηγεμόνα, της πόλης, της επαρχίας ή της περιφέρειας όπου ζούσαν καθώς και της εκκλησίας όπου ανήκαν, πολύ περισσότερο από ότι έναντι του εθνοτικού συνόλου στο οποίο εντάσσονταν[2].
Ο εθνικισμός, στην ταύτιση ενός λαού με το εδαφικό έθνος, -«κάθε έθνος κι ένα κράτος», και «μόνο ένα κράτος για ολόκληρο το έθνος» έλεγε ο Ματσίνι- είναι ιστορικά ένα μοντέρνο φαινόμενο. Η αρχή του, είναι γενικά αποδεκτό πως τοποθετείται στη Γαλλική Επανάσταση[3].Ο εθνικισμός ήταν κατά συνέπεια, ένα επαναστατικό και δημοκρατικό δόγμα, που αντανακλούσε την ιδέα πως «οι υπήκοοι του στέμματος» θα έπρεπε να γίνουν «πολίτες της Γαλλίας». Το έθνος θα έπρεπε να είναι αφέντης του έθνους του[4].
Με άλλα λόγια, η ταύτιση «έθνους» και «λαού» που σίγουρα έχει τις ρίζες της στο Διαφωτισμό και που σημαδεύει ολόκληρη σχεδόν τη δημοκρατική πολιτική σκέψη, συμπεριλαμβανομένης κατά μεγάλο μέρος και της μαρξιστικής, δεν είναι παρά η σχηματοποίηση μιας ουσιαστικότερης ιδεολογικής ταύτισης μεταξύ «εθνικής κυριαρχίας» και «λαϊκής κυριαρχίας»[5].
Για να επανέλθουμε στην ταινία, με το εκφερόμενο «Ζήτω οι αλυσίδες», δεν εκφράζεται μια αντιπαλότητα ιδεολογική μεταξύ ελευθερίας και υποδούλωσης, αλλά μια αντιπαλότητα μεταξύ δύο εθνικισμών, του επιτιθέμενου γαλλικού και του αμυνόμενου ισπανικού. Παρόλα αυτά η εντύπωση αυτής της σκηνής, που τόσο όμορφα έχει αποτυπωθεί από τον Γκόγια (Οι τουφεκισμοί της 3ης Μαΐου, 1814, Μαδρίτη, Πράδο), παραμένει βασανιστικά θα έλεγα, ως πρόκληση απέναντι στις ιδεολογικές παραδοχές του σύγχρονου θεατή, ο οποίος δεν γίνεται να μην αναρωτηθεί για αυτή την βασική συνιστώσα της αντιφατικής φύσης του εθνικισμού: Πώς γίνεται κανείς να απελευθερωθεί δια της βίας;
Νομίζω ότι αυτή η αντίφαση είναι πρώτα από όλα ιστορική μιας και περιστρέφεται διαρκώς γύρω από το ιστορικό ορόσημο της Γαλλικής Επανάστασης. Οι περισσότεροι μελετητές λένε ότι ο «καλός» εθνικισμός, ή αλλιώς λεγόμενος και «πατριωτισμός», δεν έχει καταρχάς κανένα πρόβλημα συνύπαρξης με τα δημοκρατικά ιδεώδη του Διαφωτισμού. «Η δημοκρατία και ο πατριωτισμός είναι ιστορικά και πραγματικά δύο έννοιες αδιάσπαστες»[6].
Αναφέρονται στον φιλελεύθερο εθνικισμό (liberal nationalism) που είναι η παλιότερη μορφή εθνικισμού, ανάγεται στην Γαλλική Επανάσταση και ενσωματώνει πολλές από τις αξίες της[7].Σύμφωνα με το φιλελεύθερο εθνικισμό τα έθνη είναι αυθεντικές ή οργανικές κοινότητες. Κάθε έθνος έχει δικαίωμα στην ελευθερία και στην εθνική αυτοδιάθεση. Στόχος αποτελεί τα όρια της κυβέρνησης να συμπίπτουν με τα όρια της εθνικότητας. «Αποτελούμε τα μέλη μιας κοινωνίας ,ζούμε σε συγκεκριμένο μέρος, έχουμε κοινό παρελθόν και κοινό μέλλον, κοινή γλώσσα ,ιστορία κοινούς κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς»[8].
Ο φιλελεύθερος εθνικισμός στηρίζεται στη ρουσσωική έννοια της γενικής θέλησης του λαού, την οποία ταυτίζει με την εθνική θέληση. Όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ των εθνών, θεωρεί πως αυτές πρέπει να στηρίζονται στην αρχή της ισότητας.
Ας σημειώσουμε πως η εν λόγω ιδέα έχει εγγραφεί έκτοτε στο διακρατικό δίκαιο και αποτυπώθηκε, μεταξύ άλλων, στο Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, σύμφωνα με τον οποίο στη γενική συνέλευση του ΟΗΕ έχουν από μια ψήφο και οι υπερδυνάμεις αλλά και τα λιλιπούτεια κράτη[9].
Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο φιλελευθερισμός και ο εθνικισμός ήταν ουσιαστικά αδιαχώριστοι[10].O φιλελευθερισμός και ο εθνικισμός συνδυάστηκαν αναγκαστικά εξαιτίας του γεγονότος ότι τα ίδια κράτη που ήταν εναντίων του φιλελευθερισμού, ήταν επίσης εναντίον του εθνικισμού[11].
Διάφορα δυτικά κράτη επιχείρησαν μέσα στα πλαίσια της εθνικής ανοικοδόμησης να βοηθήσουν στην ενίσχυση της εθνικότητας τους ενώ άλλα κράτη κατέφυγαν σε δραστικά μέτρα όπως η κατάκτηση, η εθνική κάθαρση, η αποικιοκρατική διοίκηση και ο εποικισμός. Ο νέος ελληνικός εθνικισμός ήταν αρκετός για να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία της χώρας, μολονότι ο συνδυασμός αστικής ηγεσίας, κλέφτικης αποδιοργάνωσης και επέμβασης των μεγάλων δυνάμεων γέννησε μία από τις μικροκαρικατούρες του δυτικού φιλελευθέρου ιδεώδους που επρόκειτο να γίνει τόσο γνώριμο σε περιοχές όπως η Λατινική Αμερική[12].
Η Ελλάδα έγινε ο θρύλος των απανταχού εθνικιστών και φιλελεύθερων[13].
Η άμιλλα των ευρωπαϊκών εθνών ,λέει ο Μαρξ, δηλαδή η άγρια πάλη ανάμεσά τους για την αρπαγή του πλούτου και την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης των λαών των άλλων ηπείρων έφερε τις εθνικές συγκρούσεις ανάμεσά τους[14].
Από τότε σε πολλές περιπτώσεις ο φιλελευθερισμός και ο εθνικισμός συμβαδίζουν και θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ο φιλελεύθερος εθνικισμός συνιστά πράγματι μια ευδιάκριτη, φιλελεύθερη προσέγγιση της κοινωνικής ενότητας[15].
Αυτός ο ισχυρισμός μπορεί να εκπλήσσει, αφού μέχρι πρόσφατα πολλοί άνθρωποι υποστήριζαν ότι αυτή καθαυτή η ιδέα του «φιλελεύθερου εθνικισμού» αποτελεί οξύμωρο – ότι όλοι οι εθνικισμοί ήταν εξ ορισμού μη φιλελεύθεροι. Όμως όπως λέει ο Kymlicka όσο περισσότεροι άνθρωποι εξέταζαν την πραγματική πρακτική των φιλελεύθερων δημοκρατιών, στην προσπάθεια τους να υποστηρίξουν την κοινωνική ενότητα, καθώς και τη σύνδεση μεταξύ εθνικής ταυτότητας και ατομικής ελευθερίας, τόσο κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι η ιδέα της εθνικότητας αποτελεί σημαντική βάση για την επίτευξη των φιλελεύθερων ιδεωδών της δικαιοσύνης και της ελευθερίας[16].
βιβλιογραφία
[1] Δοξιάδης Κ., Εθνικισμός, Ιδεολογία, Μέσα μαζικής επικοινωνίας, Πλέθρον, Αθήνα 1995, σελ. 15.
[2] Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, τμ. Β, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σελ. 71.
[3] Heywood Α., Πολιτικές Ιδεολογίες, Επίκεντρο, Αθήνα 2007, σελ. 285.
[4] Ό.π., σελ. 286.
[5] Ό.π., σελ. 301.
[6] Τζιόλας Λ., «Πατριωτισμός, εθνικισμός, διεθνισμός, δημοκρατία, εθνικά θέματα», στο http://www.tziolas.gr/Aposaf.aspx, 17/03/2009.
[7] Μαρκέτος Σπ., Εισαγωγή στη Μελέτη των Πολιτικών Ιδεολογιών, τμ. Α, ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ. 204.
[8] Δεμερτζής Ν., Ο Λόγος του Εθνικισμού, Σακκουλα, Αθήνα 1996, σελ. 15.
[9] Μαρκέτος Σπ., 2002, σελ. 216.
[10] Heywood Α., 2007, σελ. 204.
[11] Woolf S., Ο Εθνικισμός στην Ευρώπη, Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σελ. 33.
[12] Hobsbawm E.J., Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 1990, σελ. 190.
[13] Ό.π., σελ. 188.
[14] Ψυρούκης Ν., Το εθνικό ζήτημα, Κοροντζή, Αθήνα 1992, σελ. 272.
[15] Woolf S.,1995, σελ. 33
[16] Kymlicka W., H πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας, μτφρ. Μολυβάς Γρ., Πόλις, Αθήνα 2007, σελ. 389
η φωτογραφία είναι στη ΣΤΟΥΤΓΚΆΡΔΗ-ΓΕΡΜΑΝΙΑ
